COVID-19 a okoliczność siły wyższej

Obecna sytuacja związana z pandemią koronawirusa (SARS-CoV-2) ma znaczący wpływ na funkcjonowanie gospodarki zarówno krajowej, jak i międzynarodowej. W związku z powyższym w wielu przypadkach mogą pojawić się problemy z realizacją obowiązków wynikających z zawartych umów, a tym samym oceną skutków ich niewykonania lub nienależytego wykonania.

Siła wyższa – pojęcie

Bez wątpienia szerzenie się koronawirusa (SARS-CoV-2) może być oceniane jako przypadek tzw. siły wyższej. Pojęcie siły wyższej nie zostało zdefiniowane w polskim prawie, przyjmuje się jednak, że należy przez nie rozumieć zdarzenie nagłe, nieprzewidywalne, niezależne od woli stron, któremu nie można zapobiec. W doktrynie oraz w orzecznictwie krajowym i międzynarodowym siłę wyższą pojmuje się jako zdarzenie prowadzące do wyłączenia odpowiedzialności stron kontraktu za powstałą w jej wyniku szkodę, często objawiającą się niewykonaniem lub brakiem należytego wykonania świadczenia umownego.

Postanowienia umowne dotyczące siły wyższej

Jeżeli strony umowy zawarły w jej treści postanowienia odnoszące się do siły wyższej, tj. zdefiniowały jej pojęcie i określiły skutki jej zaistnienia, to w obecnej sytuacji będą one mogły uchylić się od wspomnianej odpowiedzialności. Należy jednak podkreślić, że powyższe zależy każdorazowo od indywidualnej oceny tego, czy zdarzenie to (szerzenie się koronawirusa oraz związane z tym działania władz) ma związek przyczynowo-skutkowy z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy.

W umowach niejednokrotnie zamieszczane są postanowienia, zgodnie z którymi strona umowy powołująca się na zdarzenie siły wyższej zobowiązana jest zawiadomić drugą stronę umowy tak o jego wystąpieniu, jak i ustaniu. Ponadto strona umowy powołująca się na siłę wyższą może być zobowiązana do właściwego udokumentowania oraz przedstawienia w określonym terminie dowodów potwierdzających wystąpienie okoliczności siły wyższej. W niektórych umowach dowodzenie okoliczności zaistnienia stanu siły wyższej ograniczone jest do okoliczności nieuznawanych za powszechnie znane. W obecnej sytuacji zagrożenia epidemicznego spowodowanego koronawirusem należy uznać, że mamy do czynienia z okolicznością siły wyższej powszechnie znaną, jednakże dla należytego zabezpieczenia swoich interesów strona powołująca się na siłę wyższą powinna poinformować drugą stronę umowy o konkretnych przeszkodach istniejących po jej stronie. Przykładowo mogą to być okoliczności związane z objęciem przedsiębiorstwa kwarantanną, koniecznością przekwalifikowania linii produkcyjnej, niedoborem pracowników lub innymi szczególnymi przypadkami. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na postanowienia umowne dotyczące formy zgłoszenia przeszkody w realizacji obowiązków wynikających z zawartej umowy. W wielu umowach strona powołująca się na zaistnienie stanu siły wyższej zobowiązana jest do zawiadomienia drugiej strony przy dochowaniu formy pisemnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności lub dowodowym. Powyższe oznacza, że w przypadku niedochowania zastrzeżonej formy zgłoszenia zaistnienia stanu siły wyższej zgłoszenie to będzie bezskuteczne (względnie nieważne) i strona powołująca się na tę okoliczność nie będzie mogła powoływać żadnych innych dowodów.

Inną kwestią jest niezgłoszenie kontrahentowi faktu zaistnienia stanu siły wyższej we właściwym terminie, które to uchybienie w konkretnych przypadkach może pozbawić daną stronę możliwości uchylenia się od odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.

Mniej powszechną praktyką są postanowienia umowne, zgodnie z którymi strona powołująca się na zaistnienie stanu siły wyższej jest zobowiązana udokumentować ten stan w ściśle określony sposób. W umowach częściej pojawiają się postanowienia zawierające otwarty katalog środków służących udokumentowaniu okoliczności zaistnienia stanu siły wyższej. Postanowienia te charakteryzują się następującymi zwrotami: w szczególności, między innymi przez, przykładowo poprzez itp.

Dodatkowego komentarza wymaga również kwestia związana z właściwym udokumentowaniem faktu poinformowania drugiej strony o zaistnieniu stanu siły wyższej. Mogą pojawić się przypadki, gdy druga strona umowy będzie kwestionować sam fakt zaistnienia stanu siły wyższej lub (częściej) fakt poinformowania jej o jego zaistnieniu. W takich przypadkach zaistniały spór może być rozstrzygany przed sądem powszechnym. W wyniku zeszłorocznej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego w postępowaniu między przedsiębiorcami głównym dowodem jest dowód w postaci dokumentowej (umowa, aneksy, porozumienia, korespondencja elektroniczna, faksy, wiadomości SMS itp.), z kolei dowód w postaci zeznań świadków został znacząco ograniczony. Powyższe oznacza, że w przypadku zaistnienia stanu siły wyższej strona powołująca się na tę okoliczność powinna w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na treść umowy i zastrzeżoną tam formę i sposób udokumentowania faktu poinformowania drugiej strony o zaistnieniu zdarzenia siły wyższej (forma pisemna, przesłana listem poleconym itp.), a gdy dana umowa nie reguluje tych kwestii, powinna ona udokumentować ten fakt co najmniej poprzez przesłanie stosownego oświadczenia w formie elektronicznej (bezpośrednio w wiadomości e-mail albo w postaci dołączonego skanu oświadczenia, który należy przesłać na adres kontrahenta podany w umowie lub na dostępny adres e-mail jego biura). Dochowanie powyższej procedury pozwoli na skuteczne dowodzenie faktu poinformowania drugiej strony o stanie siły wyższej w ewentualnym procesie sądowym.

Należy również zwrócić uwagę, że postanowienia umowne regulujące stan siły wyższej mogą nie wskazywać konkretnego terminu lub sposobu poinformowania drugiej strony o okolicznościach jej zaistnienia. Powyższe nie oznacza jednak, że w innych postanowieniach umownych nie zastrzeżono takiego terminu lub sposobu. Wobec powyższego analiza treści umowy pod kątem regulacji dotyczących stanu siły wyższej powinna obejmować całą jej treść, w tym w szczególności ogólne warunki umowy, gdyż w konkretnych przypadkach postanowienia te mogą mieścić się w różnych jej fragmentach.

Biorąc powyższe pod uwagę, zaleca się szczegółową analizę treści zawartych i niezrealizowanych umów, w tym w szczególności umów strategicznych dla prowadzonej przez danego przedsiębiorcę działalności gospodarczej.

Brak w umowie postanowień dotyczących siły wyższej

W przypadku braku postanowień umownych odnoszących się do siły wyższej możliwym jest, w niektórych przypadkach, odwołanie się do konkretnych przepisów prawa. W prawie polskim odwołanie do klauzuli siły wyższej znajdziemy np. w art. 433 lub art. 435 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, w art. 54 Ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe czy też w art. 65 Ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe.

Skutek wystąpienia siły wyższej

Skutkiem zaistnienia stanu siły wyższej i skutecznego powołania się na niego najczęściej będzie przesunięcie terminów realizacji obowiązków umownych. Niewykluczone, że w przypadku długotrwałego utrzymywania się stanu siły wyższej postanowienia umowne będą zezwalały na ponowne zredefiniowane sposobu realizacji umowy albo na odstąpienie od niej przez jedną ze stron.

Klauzula rebus sic stantibus

Na zakończenie należy również wskazać na regulację art. 357¹ Kodeksu cywilnego, czyli tzw. klauzulę rebus sic stantibus. Zgodnie z powyższym przepisem, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Powyższy przepis prawa uprawnia zatem stronę danej umowy do wystąpienia w nadzwyczajnych okolicznościach, za które możemy uznać obecną pandemię koronawirusa, z powództwem do sądu powszechnego, w celu określenia przez sąd na nowo, w obliczu zaistniałych okoliczności, warunków wykonania danej umowy.