Śmierć dłużnika a obowiązek ponoszenia przez wierzyciela opłaty egzekucyjnej

Niejednokrotnie zdarza się, że postępowanie egzekucyjne prowadzone przez komornika przeciwko dłużnikowi będącemu osobą fizyczną toczy się przez kilka, a nawet kilkanaście lat. Często w toku postępowania dłużnik umiera.

W przypadku śmierci dłużnika komornik, na podstawie art. 819 Kodeksu postępowania cywilnego, zobowiązany jest do zawieszenia postępowania egzekucyjnego. W okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego wierzyciel powinien podjąć czynności zmierzające do podjęcia postępowania egzekucyjnego z udziałem spadkobierców zmarłego albo – w zakresie, w jakim dotyczy ono praw i obowiązków wynikających z działalności gospodarczej – zarządcy sukcesyjnego, jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Niepodjęcie przez wierzyciela czynności zmierzających do wznowienia zawieszonego postępowania egzekucyjnego skutkować będzie jego umorzeniem przez komornika.

Uchylenie art. 823 kodeksu postępowania cywilnego

Na mocy Ustawy z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw uchylony został art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym postępowanie egzekucyjne umarza się z mocy samego prawa, jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania. Termin powyższy biegnie od dnia dokonania ostatniej czynności egzekucyjnej, a w razie zawieszenia postępowania – od ustania przyczyny zawieszenia.

Przepis art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego przestał obowiązywać z dniem 08 września 2016 r. Wskazać należy, że ustawodawca postanowił przenieść przesłankę bezczynności wierzyciela, o której uprzednio stanowił art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego, do art. 824 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym postępowanie umarza się w całości lub części z urzędu, jeżeli wierzyciel w ciągu sześciu miesięcy nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania. Od dnia 08 września 2016 r. wskazana powyżej okoliczność jest jedną z przesłanek umorzenia postępowania w drodze postanowienia wydawanego z urzędu przez organ egzekucyjny.

O podstawie prawnej umorzenia postępowania egzekucyjnego decyduje będzie data wszczęcia postępowania egzekucyjnego

Powyższe zmiany powodują, że obecnie możemy spotkać się z postanowieniami komorników o umorzeniu postępowania egzekucyjnego zarówno na podstawie uchylonego już art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego, jak i na podstawie art. 824 § 1 ust. 4 tegoż kodeksu. O podstawie prawnej umorzenia postępowania egzekucyjnego decydować będzie data wszczęcia postępowania egzekucyjnego.

I tak, jeżeli postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte w okresie obowiązywania art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego (tj. najpóźniej w dniu 07 września 2016 r.), a w jego toku komornik powziął informację o śmierci dłużnika (nawet jeżeli dłużnik zmarł po dniu 08 września 2016 r.), to jest on zobowiązany zawiesić postępowanie egzekucyjne przeciwko dłużnikowi na mocy art. 819 Kodeksu postępowania cywilnego i w przypadku upływu rocznego terminu, w trakcie którego wierzyciel nie dokona czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażąda podjęcia zawieszonego postępowania, umorzyć je na podstawie art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego.

Co istotne, postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego wydane na podstawie uchylonego obecnie art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego ma charakter deklaratoryjny, co oznacza, że postępowanie umarza się z mocy prawa w dniu następującym po upływie roku liczonego od daty wydania postanowienia w przedmiocie zawieszenia postępowania egzekucyjnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 1996 r. o sygn. akt III CZP 44/96; Legalis).

Regulacje w zakresie postępowań egzekucyjnych wszczętych w dniu 08 września 2016 r. i później

W przypadku natomiast postępowań egzekucyjnych wszczętych w dniu 08 września 2016 r. i później, w trakcie których komornik uzyska informacje o śmierci dłużnika, jest on zobowiązany do zawieszenia przedmiotowego postępowania egzekucyjnego, a w przypadku bezczynności wierzyciela w okresie sześciu miesięcy, liczonym od daty zawieszenia postępowania – do jego umorzenia na podstawie art. 824 § 1 ust. 4 Kodeksu postępowania cywilnego.

Wydane w obecnym stanie prawnym postanowienie komornika w tym zakresie będzie miało zatem charakter konstytutywny, a nie deklaratoryjny, jak miało to miejsce w przypadku art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego (tak: Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w postanowieniu z dnia 25 sierpnia 2020 r. w sprawie o sygn. akt: II Co 573/20).

Wielu wierzycieli nie jest zainteresowanych poszukiwaniem spadkobierców zmarłego dłużnika, stąd nie podejmuje żadnych czynności zmierzających do kontynuowania postępowania egzekucyjnego z udziałem spadkobierców, czekając na wydanie przez komornika postanowienia w przedmiocie umorzenia postępowania egzekucyjnego. Istotny jest również fakt, że wierzyciele bardzo często nie zdają sobie sprawy, iż niepodjęcie niezbędnych działań w przypadku śmierci dłużnika, która nastąpiła w trakcie toczącego się postępowania egzekucyjnego, może skutkować nałożeniem na nich obowiązku zwrotu opłaty w wysokości 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania.

Obowiązek zapłaty należności tytułem opłaty egzekucyjnej przez wierzyciela

Podstawą do nałożenia na wierzyciela obowiązku zapłaty należności tytułem opłaty egzekucyjnej jest art. 29 Ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o koszach komorniczych (dalej: ustawa o kosztach komorniczych), zgodnie z którym w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela albo na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, wierzyciela obciąża opłata stosunkowa w wysokości 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania.

Co istotne, zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy o kosztach komorniczych do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy (datą graniczną w tym wypadku jest dzień 01 stycznia 2019 r.) stosuje się przepisy dotychczasowe. Zgodnie natomiast z art. 52 ust. 2 przedmiotowej ustawy do postępowań toczących się przed dniem jej wejścia w życie (tj. przed dniem 01 stycznia 2019 r.) powinno się stosować wspomniany już art. 29 ustawy o kosztach komorniczych.

Z analizy art. 52 ustawy o kosztach komorniczych wynika, że komornik jest uprawniony do nałożenia na wierzyciela opłaty, o której mowa w art. 29 tejże ustawy, jeżeli postępowanie egzekucyjne zostało zakończone na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego po dniu 01 stycznia 2019 r.

W doktrynie wskazuje się, że czynnikiem decydującym o tym, czy zachodzi podstawa do wydania postanowienia o pobraniu opłaty od wierzyciela, nie jest data wydania postanowienia o umorzeniu postępowania, lecz data, w której upłynął przewidziany w art. 824 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego sześciomiesięczny termin (tak: dr Rafał Reiwer w Komentarzu do art. 29 ustawy o kosztach komorniczych, Legalis).

Powyższe stanowisko miało znaczenie zwłaszcza w sytuacji, gdy upływ sześciomiesięcznego terminu następował przed datą 01 stycznia 2019 r., a dopiero po tej dacie komornik wydawał postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego. Obecnie data zakończenia postępowania egzekucyjnego ma marginalne znaczenie dla obowiązku ponoszenia przez wierzyciela opłaty egzekucyjnej, jeżeli postępowanie egzekucyjne zostało umorzone na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego.

Uprawnienia komornika w zakresie nakładania opłat na wierzyciela

W świetle powyższego pojawia się kolejne istotne pytanie: czy komornik, który umarza postępowanie egzekucyjne na podstawie art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego, może nałożyć na wierzyciela obowiązek uiszczenia opłaty, o której mowa w art. 29 ustawy o kosztach komorniczych, podczas gdy ww. art. 29 ustawy nie nawiązuje do przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie obecnie uchylonego art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego?

Na podstawie analizy orzecznictwa i doktryny należy udzielić na powyższe pytanie odpowiedzi twierdzącej. W doktrynie wskazuje się, że:

nieobjęcie przepisem przejściowym egzekucji, w których zastosowanie może mieć art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego, jest efektem przeoczenia ustawodawcy. Wskazany autor [M. Walasik, „Regulacje intertemporalne”, s. 32 – przypis własny] słusznie wskazuje, aby istniejącą lukę w regulacji intertemporalnej należy uzupełnić w drodze analogicznego stosowania art. 29 ustawy o kosztach komorniczych, także w przypadku stwierdzenia przez komornika umorzenia postępowania z mocy prawa na podstawie art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego. Za różnicowaniem sytuacji prawnej wierzycieli, którzy dopuścili się bezczynności w postępowaniu egzekucyjnym, nie przemawiają bowiem żadne racje (tak: dr Rafał Reiwer w Komentarzu do art. 29 ustawy o kosztach komorniczych, Legalis).

Na podobnym stanowisku stoją również sądy powszechne: na marginesie Sąd wskazuje, iż nie podziela stanowiska skarżącego, iż art. 29 ust. 1 ma jedynie zastosowanie w przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego i art. 825 Kodeksu postępowania cywilnego, z pominięciem sytuacji, w której do umorzenia doszło na podstawie art. 823 Kodeksu postępowania cywilnego. Jeśli skutek umorzenia, w sprawach wszczętych przed 8 września 2016 r. (data nowelizacji art. 824 Kodeksu postępowania cywilnego), nastąpił pod rządami aktualnej regulacji, w ocenie Sądu, przepis art. 29 ust. 1 znajdzie zastosowanie w drodze analogii (tak: Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu w postanowieniu z dnia 25 sierpnia 2020 r. w sprawie o sygn. akt: II Co 573/20; podobnie w postanowieniu z dnia 12 lutego 2020 r. w sprawie o sygn. akt II Co 4814/19).