Przesłanki orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, czyli kilka słów o wyeliminowaniu uczestnika z obrotu gospodarczego

Instytucja zakazu prowadzenia działalności gospodarczej jest obecnie uregulowana w Tytule X (art. 373 i nast.) Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (dalej „PrUpad”). Instytucja ta nie jest nowością w polskim porządku prawnym, gdyż stanowiła już przedmiot regulacji uprzednio obowiązującej ustawy.

Niezależnie jednak od aktu prawnego regulującego zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, instytucja ta postrzegana jest jako szczególna sankcja cywilna o prewencyjnym charakterze. Jej zastosowanie eliminuje z obrotu osobę, której zawinione zachowanie miało negatywne konsekwencje dla pozostałych uczestników tego obrotu.

Kiedy orzeka się zakaz prowadzenia działalności gospodarczej?

W przepisie art. 373 PrUpad ustawodawca scharakteryzował przesłanki orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Sąd może orzec (na okres od 1 do 10 lat) zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia względem osoby, która ze swojej winy:

• będąc do tego zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w ustawowym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, albo
• faktycznie zarządzając przedsiębiorstwem dłużnika, istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie, albo
• po ogłoszeniu upadłości nie wydała lub nie wskazała majątku, ksiąg rachunkowych, korespondencji lub innych dokumentów upadłego, w tym danych w postaci elektronicznej, do których wydania lub wskazania była obowiązana z mocy ustawy, albo
• jako upadły po ogłoszeniu upadłości ukrywała, niszczyła lub obciążała majątek wchodzący w skład masy upadłości, albo
• jako upadły w toku postępowania upadłościowego nie wykonała innych obowiązków ciążących na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądu albo sędziego-komisarza, albo też w inny sposób utrudniała postępowanie.

Orzeczenie pozbawiające prawa prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje wszystkie powyższe jej formy, nie zaś jedynie wybrane. W postanowieniu z dnia 28 lutego 2019 roku (sygn. akt V CSK 632/17) Sąd Najwyższy podkreślił, że dopuszczalne jest wyłącznie orzeczenie przedmiotowego zakazu w całości, a zatem w granicach, których pełną treść wyznacza art. 373 ust. 1 PrUpad. Przeciwne założenie prowadziłoby do wypaczenia celu tej instytucji, którym jest ochrona pozostałych uczestników obrotu gospodarczego przed osobami, których zachowania stanowią zagrożenie dla pewności i bezpieczeństwa tego obrotu.

Przesłanki orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej

Przy orzekaniu zakazu prowadzenia działalności gospodarczej sąd – zgodnie z art. 373 ust. 2 PrUpad – bierze pod uwagę (w sposób łączny):

• stopień winy, oraz
• skutki podejmowanych działań, w szczególności: obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli.

Spełnienie łącznie wymienionych przesłanek nie tylko stanowi warunek konieczny orzeczenia zakazu w ogóle, lecz także determinuje wymiar czasowy przedmiotowego zakazu. Samo zaistnienie winy w działaniu bądź zaniechaniu określonej osoby lub też zaistnienie jedynie niezawinionych negatywnych skutków jej zachowania nie stanowi podstawy do orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.

Ponadto zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie podkreśla się konieczność istnienia związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem określonym w art. 373 ust. 1 PrUpad a przesłankami, o których mowa w ust. 2 tego artykułu. Stąd też dopiero wykazanie winy w działaniu lub zaniechaniu oraz wystąpienie skutku będącego następstwem takiego zachowania (w postaci obniżenia wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa oraz powiększenia rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli) daje podstawę do orzeczenia przedmiotowego zakazu.

Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej – przede wszystkim zawinione działanie (lub zaniechanie)

Pierwszą z przesłanek, jaką sąd jest zobligowany zbadać, jest stopień zawinienia uczestnika postępowania. W postanowieniu z dnia 30 listopada 2011 roku (sygn. akt III CSK 44/11), wydanym na gruncie obowiązującej wówczas ustawy, Sąd Najwyższy wskazał, iż obowiązkiem wnioskodawcy jest udowodnienie winy, na poziomie przynajmniej niedbalstwa, w spóźnionym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości.

Doktryna przyjmuje natomiast, że pojęcie niedbalstwa należy rozumieć w sposób szeroki, a więc obejmuje ono każdą postać zawinienia – także winę nieumyślną przyjmującą postać lekkomyślności.

Pokrzywdzenie wierzycieli a zakaz prowadzenia działalności gospodarczej

Sąd zobowiązany jest także zbadać skutki zawinionego zachowania, a w szczególności obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli. Z uwagi na brak odmiennej definicji „pokrzywdzenia wierzycieli” w prawie upadłościowym termin ten należy rozumieć w sposób, w jaki jest on interpretowany na gruncie art. 527 § 2 Kodeksu cywilnego. O pokrzywdzeniu wierzycieli można zatem mówić wtedy, gdy wskutek określonego zachowania dłużnik stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż wcześniej.

Obecnie w orzecznictwie przeważa pogląd zakładający obowiązek wartościowego wskazywania skutków podjętych zachowań, tj. kwotowo bądź procentowo, co niejednokrotnie – z uwagi na niedysponowanie przez wnioskodawcę odpowiednimi narzędziami pozwalającymi na rzeczywistą ocenę kondycji ekonomicznej dłużnika – wiązać się będzie z potrzebą powołania biegłego. Za niewystarczające uznaje się twierdzenia wnioskodawcy, iż do pokrzywdzenia wierzycieli doszło, choćby ze względu na bieg terminów odsetkowych (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 5 kwietnia 2018 roku, sygn. akt XXIII Ga 896/17). Na podobnym stanowisku stoi Sąd Najwyższy, który w postanowieniu z dnia 29 listopada 2013 roku (sygn. akt I CSK 178/13) wskazał, że nie można zaaprobować nieustalenia i precyzyjnego określenia stopnia obniżenia wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa i rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli.

Wnioskodawca – chcąc zatem wykazać spełnienie przesłanek orzeczenia zakazu – winien być skrupulatnym w określeniu skutków podejmowanych przez uczestnika postępowania działań, gdyż lakoniczne i ogólnikowe twierdzenia mogą spowodować oddalenie wniosku.

Kto może złożyć wniosek o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej?

Zgodnie z treścią art. 376 ust. 1 PrUpad postępowanie w sprawie orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wszczyna się wyłącznie na wniosek wierzyciela, tymczasowego nadzorcy sądowego, zarządcy przymusowego, syndyka, prokuratora, a także Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Komisji Nadzoru Finansowego.

Legitymacja wymienionych wyżej podmiotów podlega ocenie w chwili złożenia wniosku. W konsekwencji zarówno wygaśnięcie funkcji, jak i zaspokojenie wierzyciela-wnioskodawcy nie wpływają na dalszy bieg postępowania. Jednak w przypadku złożenia wniosku przez wierzyciela ważne staje się wykazanie – zgodnie z jedną z zasad postępowania upadłościowego, jaką jest konieczność występowania co najmniej dwóch wierzycieli określonego dłużnika – istnienia wierzytelności przysługującej podmiotowi innemu niż wierzyciel-wnioskodawca.