Oświadczenia i zapewnienia w umowach sprzedaży praw udziałowych a odpowiedzialność z tytułu rękojmi
W praktyce obrotu, w umowach sprzedaży praw udziałowych (lub w przedwstępnych umowach sprzedaży) strony często zamieszczają katalog oświadczeń i zapewnień składanych przez sprzedającego dotyczących zarówno samych praw udziałowych, jak i działalności prowadzonej przez podmiot będący przedmiotem transakcji. Niejednokrotnie, wraz z ustaleniem katalogu oświadczeń i zapewnień, uzgodnione zostają również zasady odpowiedzialności sprzedającego na wypadek, gdy określone oświadczenia lub zapewnienia okażą się wadliwe. Praktyka składania przez sprzedającego w (przedwstępnych) umowach sprzedaży praw udziałowych oświadczeń i zapewnień (ang. representations and warranties) jest związana z systemem prawa anglosaskiego, w ramach którego została ona wykształcona.
Cel składania przez sprzedającego oświadczeń i zapewnień jest ściśle związany z celem samej umowy sprzedaży, jakim jest umożliwienie kupującemu wejścia w określoną sytuację prawną i faktyczną wynikającą z umowy sprzedaży (B. Gessel-Kalinowska vel Kalisz, Oświadczenia i zapewnienia w umowie sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (w świetle zasady swobody umów), Warszawa 2010, s. 25). Podstawową funkcją oświadczeń i zapewnień jest zatem doprecyzowanie przedmiotu sprzedaży (prawa udziałowego), a jednocześnie wzmocnienie pozycji prawnej kupującego poprzez doprecyzowanie zasad odpowiedzialności sprzedającego za wady przedmiotu sprzedaży. W tym kontekście powstaje zatem pytanie o wzajemną relację pomiędzy ustalonym przez strony reżimem odpowiedzialności za wadliwe oświadczenia i zapewnienia a kodeksowym reżimem odpowiedzialności sprzedającego z tytułu rękojmi.
Kluczowe znaczenie dla odpowiedzi na powyższe pytanie będą miały postanowienia umowy sprzedaży praw udziałowych, a w szczególności ustalenie, czy strony transakcji wyłączyły stosowanie przepisów o rękojmi w stosunku do odpowiedzialności z tytułu wadliwości oświadczeń i zapewnień. W takim bowiem przypadku, odpowiedzialność sprzedającego za wadliwe oświadczenia i zapewnienia zostanie objęta ogólnym reżimem odpowiedzialności (art. 471 i nast. Kodeksu cywilnego). W sytuacji jednak, gdy strony nie skorzystały z kodeksowego upoważnienia do wyłączenia stosowania reżimu rękojmi, odpowiedź na zadane powyżej pytanie pozostaje szczególnie istotna. Rękojmia stanowi system odpowiedzialności sprzedającego z tytułu nieprawidłowego wykonania przez niego zobowiązania wynikającego z umowy sprzedaży poprzez spełnienie świadczenia obciążonego wadami (prawnymi lub fizycznymi). Kluczową kwestią dla ustalenia zakresu zastosowania zasad rękojmi w odniesieniu do oświadczeń i zapewnień dotyczących praw udziałowych stanowi zatem pojęcie wady fizycznej oraz wady prawnej prawa udziałowego. Choć pojęcia te nie są rozumiane w sposób jednolity, przez wadę fizyczną prawa udziałowego można rozumieć wadę, która skutkuje zmniejszeniem jego wartości lub użyteczności, natomiast wada prawna prawa udziałowego będzie związana z samym istnieniem tego prawa lub poszczególnych uprawnień składających się na prawo udziałowe. Należy mieć także na uwadze, że zgodnie z przepisem art. 558 § 1 Kodeksu cywilnego, odpowiedzialność z tytułu rękojmi może zostać przez strony zmodyfikowana. Strony są zatem kompetentne do ustalenia zakresu pojęciowego wady fizycznej oraz wady prawnej prawa udziałowego, a tym samym do zakwalifikowania poszczególnych przejawów wadliwości prawa udziałowego jako jego wady fizycznej lub wady prawnej.
Oświadczenia i zapewnienia składane przez sprzedającego w (przedwstępnej) umowie sprzedaży praw udziałowych nie mają jednolitego charakteru. Mogą one dotyczyć np. zdolności sprzedającego do sprzedaży praw udziałowych, stanu prawnego udziałów, przedsiębiorstwa spółki oraz zakresu i kompletności informacji udzielonych kupującemu (lub jego doradcom) przez sprzedającego przed transakcją. Zróżnicowany charakter oświadczeń i zapewnień oraz dokonane między stronami uzgodnienia będą determinować ich różną kwalifikację prawną (jako wady fizycznej lub wady prawnej prawa udziałowego) w przypadku wadliwości określonego oświadczenia lub zapewnienia.
Powyższe rozważania prowadzą zatem do wniosku, że instytucja zapewnień i oświadczeń co do zasady mieści się w granicach określonych przepisami Kodeksu cywilnego dotyczących rękojmi i stanowi element umowy sprzedaży praw udziałowych. Jak wskazano powyżej, nie jest jednak wykluczone wyłączenie przez strony reżimu rękojmi oraz określenie zasad odpowiedzialności sprzedającego za zapewnienia i oświadczenia na podstawie odrębnej umowy nienazwanej o charakterze gwarancyjnym, pozostającej jednak w ścisłym związku z podstawową (przedwstępną) umową sprzedaży praw udziałowych. Ocena, czy złożone przez sprzedającego oświadczenia i zapewnienia będą objęte reżimem rękojmi czy też odrębną umową nienazwaną (kreującą gwarancyjny charakter odpowiedzialności sprzedającego), powinna być dokonywana w każdym przypadku niezależnie.
Zakwalifikowanie oświadczeń i zapewnień złożonych przez sprzedającego do reżimu rękojmi lub objęcie ich innym reżimem odpowiedzialności, będzie determinowało zróżnicowane konsekwencje prawne w szczególności w zakresie roszczeń służących kupującemu oraz trybu ich realizacji. Powyższa kwestia zasługuje zatem na szczególną uwagę w ramach negocjacji postanowień (przedwstępnych) umów sprzedaży praw udziałowych, aby zasady odpowiedzialności sprzedającego i odpowiadające im roszczenia kupującego odpowiadały intencjom stron tworząc spójny system odpowiedzialności za oświadczenia i zapewnienia.