Nowy projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, a zasady nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege

W dniu 28 maja 2018 r. Rządowe Centrum Legislacji opublikowało, przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości, projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw. Zgodnie z pisemnym uzasadnieniem projektu, rozwiązania przyjęte w projektowanej ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zmierzają do zwiększenia efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Pozytywnie oceniając inicjatywę zmierzającą do poprawy efektywności obowiązującej obecnie konstrukcji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, należy zwrócić uwagę na proponowane przez projektodawcę rozwiązania, zwłaszcza z punktu widzenia fundamentalnych zasad prawa karnego powołanych w tytule niniejszej publikacji.

 Projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary i zmianie niektórych ustaw (pełny tekst projektu dostępny pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12312062/katalog/12511901#12511901), wprowadza kilka zasadniczych zmian w stosunku do obowiązującej ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Proponowane zmiany obejmują m. in.: rozszerzenie katalogu czynów zabronionych zagrożonych odpowiedzialnością na podstawie ustawy, a także umożliwiają pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego mającego siedzibę lub prowadzącego działalność za granicą. Projekt likwiduje warunek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w postaci uprzedniego prawomocnego skazania osoby fizycznej za popełnienie czynu zabronionego, za który odpowiadać ma podmiot zbiorowy. Wedle propozycji zawartej w projekcie, obydwa postępowania, tj. postępowania wobec osoby fizycznej oraz podmiotu zbiorowego, mogą być prowadzone równolegle. Proponuje się ponadto podwyższenie orzekanych względem podmiotu zbiorowego kar pieniężnych do 30 milionów złotych, z jednoczesnym odejściem od wiązania wysokości kary z wysokością przychodu osiąganego przez podmiot zbiorowy. Projekt wprowadza najdalej idącą sankcję w postaci możliwości rozwiązania albo likwidacji podmiotu zbiorowego, a także umożliwia pociągnięcie takiego podmiotu do odpowiedzialności w przypadku dokonania połączenia, podziału lub przekształcenia.

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych zasad wprowadzonych w projekcie jest retroaktywne (wsteczne) stosowanie nowych przepisów w stosunku do przestępstw, które zostały popełnione przed wejściem w życie nowej ustawy. Mowa tu o brzmieniu art. 63 ust. 1 projektu, zgodnie z którym, do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione, o których mowa w art. 16 ustawy uchylanej w art. 64, popełnionych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy wprowadzane niniejszą ustawą, pod warunkiem równoczesnego spełnienia przesłanek odpowiedzialności określonych w art. 3 ustawy uchylanej w art. 61.W tym miejscu należy przywołać art. 42 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym: odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Przytoczony przepis statuuje dwie fundamentalne dla prawa karnego zasady tj.: zasadę nullum crimen sine lege i zasadę nulla poena sine lege. Jak wskazał, odnosząc się do tych zasad, Trybunał Konstytucyjny, w demokratycznym państwie prawnym odpowiedzialność karna musi być oparta przynajmniej na dwóch podstawowych zasadach, a mianowicie na określoności czynów zabronionych pod groźbą kary oraz zakazie wstecznego działania ustawy wprowadzającej lub zaostrzającej odpowiedzialność karną (uchwała TK z 16.01.1996 r., sygn. akt: W 12/94). Co istotne, powyższe zasady mają charakter bezwzględny, co oznacza, że nie mogą podlegać ograniczeniom w drodze ustawy. W nauce prawa i orzecznictwie przesądzone jest, że wskazane w art. 42 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP gwarancje przysługują także w odniesieniu do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ze względów gwarancyjnych należy bowiem uznać, że pojęcie „kara” obejmuje wszystkie środki prawne realizujące w sposób dominujący lub wyłączny funkcję represyjną, również takie, które w określonych okolicznościach faktycznych i prawnych stosowane są względem podmiotu zbiorowego (wyrok TK z 3.11.2004 r., sygn. akt: K 18/03). Należy pamiętać, że sankcja wymierzana podmiotowi zbiorowemu prowadzi do ograniczenia, w sposób pośredni lub bezpośredni, praw lub wolności konstytucyjnych osób fizycznych związanych z funkcjonowaniem tego podmiotu zbiorowego (M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, Warszawa 2016, Legalis). W konsekwencji należy przyjąć, że zakaz wstecznego działania ustawy mniej korzystnej z perspektywy odpowiedzialności karnej dotyczy także stosowania ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w zakresie poszerzającym zakres odpowiedzialności karnej oraz zaostrzającym możliwe do zastosowania kary.

Wracając do rozwiązań zaproponowanych w projekcie i porównując je do aktualnie obowiązujących w tym zakresie uregulowań uznać należy, że projektowane przepisy obejmują odpowiedzialnością karną stany faktyczne, które nie były nią dotychczas objęte, a zatem w powyższym zakresie nowe uregulowania nie powinny mieć mocy wstecznej. Podobny wniosek należy wyciągnąć dokonując porównania regulacji określających zasady wymierzania kar pieniężnych proponowanych w projekcie oraz regulacji aktualnie obowiązujących. Projektowane zaostrzenie kar nie powinno być stosowane retroaktywnie do czynów popełnionych przed wejściem w życie nowych przepisów.

W świetle powyższego, proponowane brzmienie art. 63 ust. 1 projektu budzi wątpliwości co do jego zgodności z Konstytucją. Nie rozstrzygając tego zagadnienia, pozostaje oczekiwać na stanowisko Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa i Prokuratora Krajowego, którym projekt został przesłany celem przedstawienia ewentualnych uwag oraz śledzić dalszy przebieg prac legislacyjnych nad projektem.