Ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez członka zarządu spółki kapitałowej

Ustawą z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. 2014 r. poz. 1306) dokonano nowelizacji przepisów dotyczących upadłości konsumenckiej, które obowiązują od 31 grudnia 2014 r. Od momentu wejścia w życie tych przepisów pojawiły się rozbieżności, czy w stosunku do członka zarządu (w tym byłego) stosuje się negatywną przesłankę ogłoszenia upadłości konsumenckiej zawartą w art. 491⁴ ust. 2 pkt 3 ustawy Prawo upadłościowe, zgodnie z którą sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w okresie 10 lat przed złożeniem wniosku dłużnik, mając taki obowiązek, wbrew przepisom ustawy nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości.

Potocznie określana „upadłość konsumencka” może zostać ogłoszona wobec osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej. Innymi słowy, chodzi o osoby, które nie są przedsiębiorcami w rozumieniu Kodeksu cywilnego lub nie zaliczają się do kategorii podmiotów wskazanych w art. 5 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe. Wobec powyższego należy uznać, że w zakresie upadłości konsumenckiej zdolność upadłościową mają m.in.: (i) wspólnicy (akcjonariusze) spółki kapitałowej, jeśli nie prowadzą samodzielnie działalności gospodarczej lub zawodowej; (ii) osoby, które przestały być wspólnikami osobowej spółki handlowej; (iii) osoby fizyczne, które zaprzestały prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej; (iv) osoby uprawnione do prowadzenia spraw i reprezentowania osób prawnych, jeśli nie prowadzą samodzielnie działalności gospodarczej lub zawodowej.

Upadłość konsumencka może zostać ogłoszona, jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny w rozumieniu ustawy Prawo upadłościowe. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe, z niewypłacalnością mamy do czynienia, jeżeli dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W praktyce chodzi zatem o sytuacje, w których dłużnik-konsument nie jest w stanie jednorazowo spłacić wszystkich swoich wymagalnych zobowiązań. Jednakże,  w stosunku do dłużników-konsumentów ustawodawca przewidział w art. 491⁴ ustawy Prawo upadłościowe, szereg przesłanek negatywnych, których zaistnienie powoduje oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Na marginesie należy podkreślić, że zaistnienie którejkolwiek z negatywnych przesłanek obliguje sąd do oddalenia wniosku, ponieważ ustawodawca posłużył się zwrotem „sąd oddala” a nie „sąd może oddalić”.

Zgodnie z art. 491⁴ ust. 2 pkt 3 ustawy Prawo upadłościowe, sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w okresie 10 lat przed złożeniem wniosku dłużnik, mając taki obowiązek, wbrew przepisom ustawy nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Redakcja powyższego przepisu prowadzi w praktyce do rozbieżności interpretacyjnych. Problematyczne staje się bowiem ustalenie, czy sformułowanie „dłużnik mając taki obowiązek nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości” dotyczy tylko osoby samego dłużnika-wnioskodawcy, czy też sformułowanie to odnosi się również do sytuacji, kiedy dłużnik w okresie poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej był zobowiązany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, której był członkiem zarządu.

Zdaniem M. Medyńskiego, B. Szczepkowskiej, K. Forysiaka, literalna wykładnia tego przepisu musi prowadzić do wniosku, że przesłanka ta dotyczy zarówno dłużników, którzy byli w przeszłości przedsiębiorcami, jak i dłużników, którzy byli lub są osobami uprawnionymi do reprezentowania przedsiębiorców i nie spełnili ciążącego na nich obowiązku terminowego złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości zarządzanego przez siebie przedsiębiorstwa (Mateusz Medyński, Barbara Szczepkowska, Konrad Forysiak: Niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości wbrew obowiązkowi jako negatywna przesłanka ogłoszenia upadłości konsumenckiej, Doradca restrukturyzacyjny nr 5 [3/2016], str. 27). Z kolei zdaniem K. Tatary i M. Kalińskiego wykładnia literalna tego przepisu prowadzi do zgoła odmiennego wniosku z uwagi na fakt, że mamy do czynienia z przepisem sankcyjnym, który powinien być wykładany ściśle. W konsekwencji zdaniem tych autorów ustawodawca posłużył się sformułowaniem „dłużnik” w znaczeniu materialnoprawnym, nie obejmując nim menadżerów, którzy dłużnikami nie są, ponieważ dłużnikiem jest reprezentowana przez nich spółka (K. Tatara, M. Kaliński, Wątpliwości odnoście do przesłanki złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie w przypadku menedżerów lub byłych przedsiębiorców ubiegających się o upadłość konsumencką, Doradca restrukturyzacyjny nr 1 [1.2015], str. 84). Podobne stanowisko prezentuje R. Adamus, zdaniem którego, chodzi tu o niezłożenie wniosku o ogłoszenie własnej upadłości. Należy bronić poglądu, że z punktu widzenia komentowanego przepisu bez znaczenia jest sytuacja, w której dłużnik, np. jako członek zarządu spółki kapitałowej, nie złożył w przepisanym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości tej spółki (R. Adamus, [w:] R. Adamus, B. Groele (red.), Upadłość konsumencka, Komentarz do nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego, Legalis 2015).

Pomimo rozbieżności co do wykładni literalnej komentowanego przepisu, powyżej wymienieni autorzy są już zgodni co do tego, że z punktu widzenia celowościowego, istnieje szereg argumentów przemawiających za tym, że przesłanka z art. 491⁴ ust. 2 pkt 3 ustawy Prawo upadłościowe nie powinna dotyczyć reprezentantów niewypłacalnych podmiotów.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że zasadniczym celem nowelizacji było usunięcie barier w dostępie do upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Otwarcie dla takich osób możliwości skorzystania z tzw. nowego startu niesie ze sobą szereg korzyści społecznych i gospodarczych, w tym: (i) ogranicza wykluczenie społeczne i mechanizm dziedziczenia bezradności przez następne pokolenia; (ii) umożliwia reintegrację dłużników w legalnym obrocie gospodarczym, co powoduje wzrost produktu krajowego brutto oraz przychodów Skarbu Państwa z tytułu podatków, jak również spadek przestępczości i ograniczenie tzw. szarej strefy; (iii) wpływa pozytywnie na sektor finansowy poprzez przyspieszenie rozwiązania kwestii nieściągalnych wierzytelności, a w dłuższej perspektywie umożliwia dłużnikom ponowne korzystanie z usług instytucji finansowych (uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, druk sejmowy nr 2265 z 07.02.2014 r.). Powyższe założenie znalazło wprost odzwierciedlenie w brzmieniu art. 2 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe, zgodnie z którym ważniejsze jest umożliwienie umorzenia zobowiązań upadłego konsumenta, niewykonanych w postępowaniu upadłościowym, natomiast zaspokojenie roszczenia wierzycieli schodzi na drugi plan.

Kolejnym argumentem przemawiającym za niestosowaniem przedmiotowej przesłanki względem menedżerów jest swoista częsta rozłączność pomiędzy interesem właścicieli (udziałowców/akcjonariuszy) a członkami zarządu. Jak wskazują K. Tatara i M. Kaliński: „w praktyce życia gospodarczego niejednokrotnie interes menedżera jest odmienny od interesu właścicieli spółek kapitałowych, czyli odpowiednio udziałowców lub akcjonariuszy, a w przypadku niewypłacalności interesy te są niekiedy wręcz sprzeczne, gdyż właściciele chcą doprowadzić do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ostateczności, gdyż wiąże się to z ryzykiem utraty ich majątku.” (K. Tatara, M. Kaliński, Wątpliwości odnoście do przesłanki złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie w przypadku menedżerów lub byłych przedsiębiorców ubiegających się o upadłość konsumencką, Doradca restrukturyzacyjny nr 1 [1.2015], str. 84). W konsekwencji członek zarządu może być osobiście lojalnym dłużnikiem, natomiast z różnych przyczyn (np. nacisków) nie składał wniosku o ogłoszenie upadłości reprezentowanej spółki.

Powyższe wątpliwości interpretacyjne zdaje się rozstrzygać intencja ustawodawcy wyrażona w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej. W powyższym dokumencie wprost bowiem  wskazano, że wniosek o ogłoszenie upadłości podlega oddaleniu w przypadku zaistnienia wymienionych w proponowanym art. 491³ ust. 2 p.u.n. okoliczności wskazujących na nierzetelność dłużnika, takich jak (…), niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości przez dłużnika, który był przedsiębiorcą, (…).

Mając powyższe na uwadze, należy przyjąć, że członkowie zarządu spółki kapitałowej mogą, co do zasady, starać się o ogłoszenie upadłości konsumenckiej także w przypadku, gdy wbrew przepisom prawa nie zgłosili wniosku o ogłoszenie upadłości reprezentowanej spółki kapitałowej w okresie ostatnich 10 lat. Nie oznacza to jednak, że upadłość konsumencka takich osób będzie ogłaszana niejako automatycznie. Przepisy ustawy Prawo upadłościowe formułują bowiem także inne przesłanki obligujące sąd do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, tym samym każdy przypadek wymaga indywidualnej oceny z punktu widzenia istnienia podstaw do jej ogłoszenia.