Dopuszczalność potrącenia w przypadku otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego

Potrącenie stanowi jeden ze sposobów wzajemnego spełnienia (umorzenia) wierzytelności. Ogólne zasady i przesłanki potrącenia zostały uregulowane w art. 498 i następne Kodeksu cywilnego. Potrącenie jest co do zasady także dopuszczalne w postępowaniu restrukturyzacyjnym, przy czym pewne odrębności w tym zakresie wprowadza ustawa – Prawo restrukturyzacyjne (tj. DZ. U. 2017 r. poz. 1508 z późn. zm.) (dalej pr. restr.).

Potrącenie w Kodeksie cywilnym

Instytucja potrącenia została uregulowana w przepisach art. 498–505 Kodeksu cywilnego. Potrącenie jest dokonywane w drodze jednostronnej czynności prawnej przez jednego z wierzycieli i jest skuteczne o tyle tylko, o ile zachowane zostały ustawowo określone przesłanki. Należy ponadto podkreślić, że potrącenie uregulowane w Kodeksie cywilnym jest dopuszczalne tylko w odniesieniu do wierzytelności cywilnoprawnych. Nie jest możliwe zastosowanie tej instytucji do zobowiązań publicznoprawnych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 653/04). Rozważania zawarte w niniejszej publikacji nie odnoszą się do kompensat umownych, u podstaw których leży umowa pomiędzy zainteresowanymi stronami, w przypadku których nie jest wymagane dochowanie ustawowych przesłanek odnoszących się do rodzaju kompensowanych wierzytelności.

Zgodnie z art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli: (i) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, (ii) obie wierzytelności są wymagalne oraz (iii) mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Szczególnej uwagi wymaga przesłanka wskazana w punkcie (ii) – wymagalność potrącanych wierzytelności oraz przesłanka wskazana w punkcie (iii) – ich  zaskarżalność. Z literalnego brzmienia ww. przepisu wynika, że warunkiem dopuszczalności potrącenia jest wymagalność obu wierzytelności, jednakże w literaturze zgodnie przyjmuje się, że wymagalne powinno być wyłącznie świadczenie tego, kto potrącenia dokonuje. Brak wymagalności wierzytelności pasywnej nie jest zatem przeszkodą do potrącenia (zob. E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny, komentarz do art. 498, Legalis 2017 i powołana tam literatura). Ponadto, z literalnego brzmienia powołanego przepisu wynika, że co do obu wierzytelności powinno być możliwe ich dochodzenie przez sądem lub innym organem państwowym. Jednakże, także i w tym przypadku, wymóg zaskarżalności jest odnoszony wyłącznie do wierzytelności potrącającego (zob. R Morek [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, komentarz do art. 498, Legalis 2018 i powołana tam literatura).

Jeżeli wierzytelności spełniają powyższe warunki, do potrącenia konieczne jest złożenie oświadczenia drugiej stronie. Oświadczenie o potrąceniu ma charakter konstytutywny, a więc nie jest dopuszczalne złożenie go z zastrzeżeniem terminu lub pod warunkiem. Oświadczenie takie nie może być cofnięte bez zgody drugiej strony. Ustawa nie przewiduje także formy, wymaganej dla oświadczenia o potrąceniu. w konsekwencji może być ono złożone drugiej stronie w dowolny sposób, także przez każde zachowanie, które w sposób dostateczny ujawnia wolę potracenia, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.

Potrącenie w prawie restrukturyzacyjnym

Potrącenie po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego wymaga spełnienia „ogólnych” przesłanek  określonych w Kodeksie cywilnym oraz dodatkowo przesłanek określonych w prawie restrukturyzacyjnym.  Oznacza to, że potrącenie w postępowaniu restrukturyzacyjnym jest, co do zasady, dopuszczalne. Z punktu widzenia prawa restrukturyzacyjnego można wyróżnić następujące sytuacje:

  1. obie wierzytelności istniały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego,
  2. obie wierzytelności powstały po dniu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego,
  3. wierzytelność względem dłużnika, co do którego otwarte zostało postępowanie restrukturyzacyjne, istniała przed jego otwarciem, a wierzytelność tego dłużnika względem innego podmiotu powstała po otwarciu tego postępowania,
  4. wierzytelność względem dłużnika, co do którego otwarte zostało postępowanie restrukturyzacyjne, powstała po jego otwarciu, a wierzytelność tego dłużnika względem innego podmiotu istniała przed otwarciem tego postępowania,

przy czym podkreślić należy, że w postępowaniu restrukturyzacyjnym miarodajny jest moment powstania wierzytelności, a nie jej wymagalność.

W pierwszym z powyżej wskazanych przypadków, zgodnie z art. 252 ust. 1 pr. restr., od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego do dnia jego zakończenia albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu przyspieszonego postępowania układowego, spełnienie przez dłużnika albo zarządcę świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem, jest niedopuszczalne. Wierzytelności objęte z mocy prawa układem to m.in. wierzytelności powstałe przed otwarciem postępowania. Skoro potrącenie jest formą spełnienia świadczenia, to można by uznać, że w niniejszym przypadku wierzyciel nie może potrącić swojej wierzytelności i musi czekać na zawarcie układu. Dłużnik natomiast może żądać zapłaty swojej wierzytelności. Taka interpretacja art. 252 ust. 1 pr. restr. czyniłaby jednak zbędną regulację art. 253 pr. restr., który na zasadzie wyjątku wyłącza dopuszczalność wzajemnych potrąceń (zob. P. Filipiak, A. Hrycaj (red.), Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Wolters Kluwer 2017). W konsekwencji należy przyjąć, że dopuszczalne jest potrącenie wierzytelności, jeśli obie istniały przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, przy czym wierzytelność potrącającego musi być wymagalna.

W drugim przypadku, potrącenie wierzytelności powstałych po otwarciu przyspieszonego postępowania restrukturyzacyjnego jest w pełni dopuszczalne, ponieważ w takim przypadku nie stosuje się przepisu art. 252 ust. 1 pr. restr. Co więcej, wierzytelność powstała po otwarciu przyspieszonego postępowania restrukturyzacyjnego jest tzw. zobowiązaniem masy, które musi być regulowane na bieżąco pod rygorem umorzenia postępowania.

W sytuacji, gdy wierzytelność do dłużnika istniała przed otwarciem względem niego postępowania, a wierzytelność takiego dłużnika powstała po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego,  potrącenie jest niedopuszczalne. Wynika to wprost z art. 253 ust. 1 pkt 1 pr. restr., który ma na celu zapobieganie polepszaniu swojej sytuacji przez wierzyciela w drodze dokonywania z dłużnikiem czynności prawnych, z których wynika obowiązek wierzyciela dokonania zapłaty po otwarciu postępowania.

W czwartej z powyżej wyróżnionych sytuacji, potrącenie należy uznać za w pełni dopuszczalne na zasadach określonych w prawie cywilnym.

Należy także zwrócić uwagę na jeszcze jeden przypadek kiedy potrącenie w ramach postępowania restrukturyzacyjnego jest niedopuszczalne. Dotyczy  to sytuacji, gdy wierzyciel, będąc dłużnikiem dłużnika względem którego otwarto przyspieszone postępowanie układowe, stał się po dniu otwarcia  tego  postępowania jego wierzycielem przez nabycie w drodze przelewu lub indosu wierzytelności powstałej przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego (art. 253 ust. 1 pkt 2 pr. restr.). Takie regulacja ma zapobiegać „skupywaniu” wierzytelności tylko po to, aby dokonać potrącenia z dłużnikiem w restrukturyzacji, zamiast przekazać wierzytelność do masy układowej/sanacyjnej.