Zakres odpowiedzialności inwestora na podstawie art. 647(1) Kodeksu cywilnego

Celem uporządkowania relacji pomiędzy uczestnikami procesu budowlanego do art. 647¹ Kodeksu cywilnego (dalej: KC) Ustawą z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności (dalej: ustawa nowelizująca) wprowadzona została zmiana zmierzająca do ograniczenia problemu braku regulowania zobowiązań względem podwykonawców. Więcej o szczegółach wprowadzonej nowelizacji w dalszej części artykułu.

Co się zmieniło?

Z dniem 1 czerwca 2017 r. doszło do wprowadzenia zmiany w zakresie przesłanek warunkujących powstanie solidarnej odpowiedzialności inwestora i wykonawcy (generalnego wykonawcy) za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy. Przewidziana w art. 647¹ § 2 KC w wersji poprzednio obowiązującej zgoda inwestora na zawarcie przez wykonawcę umowy z podwykonawcą zastąpiona została zgłoszeniem podwykonawcy, wymagającym zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Dopiero takie zgłoszenie, obejmujące szczegółowy zakres robót wykonywanych przez podwykonawcę, złożone przed przystąpieniem do ich wykonywania, aktualnie warunkuje powstanie solidarnej odpowiedzialności inwestora za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy. Wyjątek w tym zakresie wystąpi jedynie, gdy już w umowie inwestora z generalnym wykonawcą wskazany zostanie konkretny podwykonawca i powierzony mu zakres robót.

Wbrew pierwotnej intencji wprowadzenia omawianej zmiany, która miała ułatwić podwykonawcom dochodzenie zapłaty wynagrodzenia, w praktyce niejednokrotnie okazać się może, iż doszło do pogorszenia ich sytuacji. Przed wprowadzeniem wymogu pisemnego zgłoszenia podwykonawcy wyrażenie zgody przez inwestora mogło być bowiem wykazywane każdym środkiem dowodowym. Aktualnie wyłącznie zgłoszenie złożone w formie i terminie przewidzianym w art. 647¹ KC warunkuje możliwość dochodzenia przez podwykonawcę zapłaty wynagrodzenia także od inwestora.

Solidarna odpowiedzialność — szczegóły

Przepisy art. 647¹ § 1–5 KC mają charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie mogą być przez strony modyfikowane. To oznacza także, że przewidziana w art. 647¹ § 1 KC solidarna odpowiedzialność inwestora za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy nie może zostać wyłączona w drodze umowy stron.

Zgodnie z art. 12 ustawy nowelizującej do umów o roboty budowlane zawartych przed dniem wejścia w życie tej ustawy oraz do odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę na podstawie takich umów stosuje się art. 647¹ KC w brzmieniu dotychczasowym. W konsekwencji aktualne brzmienie art. 647¹ KC znajdzie zastosowanie wyłącznie do umów o roboty budowlane zawartych po dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej, czyli po dniu 1 czerwca 2017 r. Na tym tle rodzi się praktyczne pytanie, mianowicie: datę zawarcia której z umów o roboty budowlane – umowy inwestora z generalnym wykonawcą czy też umowy generalnego wykonawcy z podwykonawcą – należy brać pod uwagę, ustalając, jakie brzmienie art. 647¹ KC powinno znaleźć zastosowanie w danym stosunku umownym? Mając na względzie sformułowanie art. 12 ustawy nowelizującej, który odnosi się także do solidarnej odpowiedzialności inwestora za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy na podstawie „takich umów”, a także fakt, iż podmiot taki jak podwykonawca pojawia się w procesie budowlanym dopiero po zawarciu umowy pomiędzy nim a generalnym wykonawcą, stwierdzić należy, iż o zasadach odpowiedzialności inwestora względem podwykonawcy rozstrzygać powinna data zawarcia umowy przez generalnego wykonawcę z podwykonawcą.

Odpowiedzialność inwestora w świetle przepisów

Art. 647¹ § 3 stanowi, iż inwestor odpowiada względem podwykonawcy jedynie za zapłatę wynagrodzenia w wysokości ustalonej w umowie między podwykonawcą a wykonawcą, chyba że ta wysokość przekracza wysokość wynagrodzenia należnego wykonawcy za roboty budowlane, których szczegółowy przedmiot wynika odpowiednio ze zgłoszenia albo z umowy zawartej przez inwestora z generalnym wykonawcą – w takim przypadku odpowiedzialność inwestora za zapłatę podwykonawcy wynagrodzenia jest ograniczona do wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy za roboty budowlane określone w zgłoszeniu lub umowie.

Jak zatem wynika z literalnego brzmienia ustawy, odpowiedzialność inwestora jest ograniczona do zapłaty wynagrodzenia, a więc tylko należności głównej. Inwestor nie jest zatem zobowiązany do zapłaty odsetek wynikających z opóźnienia generalnego wykonawcy w zapłacie należności podwykonawcy. Podkreślić przy tym należy, iż inwestor ponosi swą własną, niejako odrębną odpowiedzialność względem podwykonawcy i nie odpowiada za skutki opóźnienia w zapłacie przez generalnego wykonawcę. W następstwie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2012 r. (sygn. akt: IV CSK 91/21), jak również wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 marca 2022 r. (sygn. akt: I ACa 410/21), wskazać należy, iż zobowiązanie inwestora do zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę ma charakter bezterminowy. W wyniku tego art. 647¹ § 1 KC nie może stanowić podstawy odpowiedzialności inwestora wobec podwykonawcy za opóźnienie w spełnieniu świadczenia przez wykonawcę. Inwestor może odpowiadać względem podwykonawcy jedynie za własne opóźnienie w zapłacie należnego mu wynagrodzenia, które wyznacza, zgodnie z treścią art. 455 KC, wezwanie go przez podwykonawcę do spełnienia tego świadczenia.

Dopiero bezskuteczny upływ wyznaczonego w wezwaniu terminu zapłaty może pozwalać na stwierdzenie, że inwestor popadł w opóźnienie w spełnieniu świadczenia i uprawniać podwykonawcę do naliczenia odsetek, począwszy od tego momentu.

Odpowiedzialność inwestora w praktyce

W praktyce w dalszym ciągu zdarzają się sytuacje, w których podwykonawcy kierują do inwestorów roszczenia o zapłatę wynagrodzenia wraz z odsetkami liczonymi od momentu, w którym wykonawca popadł w opóźnienie w zapłacie. Co więcej, zdarza się, iż podwykonawcy dochodzą zapłaty odsetek w wysokości odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych. Roszczenie takie nie znajduje jednak oparcia w obowiązujących przepisach. Źródłem obowiązku zapłaty wynagrodzenia przez inwestora nie jest bowiem umowa (transakcja handlowa w rozumieniu art. 4 pkt 1 Ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych), jak ma to miejsce w przypadku umów zawieranych przez generalnego wykonawcę z podwykonawcą, ale przepis ustawy, mianowicie art. 647¹ KC. Co za tym idzie, skoro inwestora i podwykonawcę nie łączy stosunek umowny kwalifikowany jako transakcja handlowa, brak jest podstaw do dochodzenia przez podwykonawcę zapłaty odsetek w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, czy też w konsekwencji do dochodzenia rekompensaty za koszty odzyskiwania należności przewidzianej w art. 10 ust. 1 Ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych.

Rozważając kwestię zakresu odpowiedzialności inwestora, należy również zadać pytanie, czy inwestor pozostaje odpowiedzialny także za zwrot kaucji gwarancyjnej podwykonawcy. Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna – wymaga bowiem każdorazowego zbadania postanowień umowy zawartej przez generalnego wykonawcę z podwykonawcą i zastosowanych w niej konstrukcji dotyczących zabezpieczenia należytego wykonania umowy. Niezależnie bowiem od tego, jaką nazwę strony nadały ustanowionemu zabezpieczeniu, każdorazowo zachodzi konieczność określenia jego charakteru i określenia, czy wolą stron było ustanowienie kaucji gwarancyjnej, czy też tymczasowe wstrzymanie wypłaty określonej części wynagrodzenia. W ślad za wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2016 r. (sygn. akt: V CSK 481/15) wskazać należy, iż elementem koniecznym umowy kaucji gwarancyjnej jest przeniesienie własności środków pieniężnych, do czego nie dochodzi, gdy funkcję zabezpieczenia pełni niewypłacone wynagrodzenie, zatrzymane na określony w umowie okres przez wykonawcę.

Co za tym idzie, w przypadku, jeżeli w ramach zabezpieczenia należytego wykonania umowy generalny wykonawca uprawniony został do przejściowego, trwającego przez określony w umowie czas wstrzymania wypłaty części wynagrodzenia podwykonawcy, z którego może się zaspokoić w przypadku wystąpienia określonych w umowie przesłanek, odpowiedzialność inwestora na podstawie art. 647¹ KC nie zostaje wyłączona. Roszczenie to w dalszym ciągu dotyczy bowiem zapłaty wynagrodzenia, lecz ze zmodyfikowanym przez strony terminem płatności.

Odmienna sytuacja będzie miała miejsce w przypadku, gdy strony nawiążą odrębny stosunek prawny, w ramach którego podwykonawca przekaże na rzecz generalnego wykonawcy określoną przez strony w umowie kwotę, mającą na celu zabezpieczenie ewentualnych roszczeń generalnego wykonawcy mogących powstać na tle umowy o roboty budowlane. W takim przypadku podwykonawcy nie będzie przysługiwać roszczenie o zapłatę pozostałej części wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane, ale roszczenie o zwrot kaucji gwarancyjnej, co doprowadzi także do wyłączenia solidarnej odpowiedzialności inwestora wynikającej z art. 647¹ KC.