Ustawa „o zatorach płatniczych” – nowe sposoby na nierzetelnych kontrahentów

W dniu 19 lipca 2019 r. Sejm RP uchwalił ustawę o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych. Jak wynika z uzasadnienia ustawy, zasadniczą przesłanką, dla której rozpoczęto pracę nad tekstem ustawy była narastająca potrzeba uregulowania przepływu środków pieniężnych pomiędzy przedsiębiorcami oraz pomoc mikro, małym i średnim przedsiębiorcom, w związku częstym wykorzystywaniem dominującej pozycji na rynku przez przedsiębiorców dużych oraz narzucanie małym, średnim i mikro przedsiębiorcom długich terminów zapłaty, jak również nieuzasadnione wstrzymywanie płatności w ogóle.

Ustalanie w umowach nadmiernie wydłużonych terminów zapłaty oraz nieuzasadnione opóźnienia w zapłacie wymagalnych należności, zdaniem ustawodawcy, zasadniczo wpływają na gospodarkę kraju poprzez, między innymi, brak płynności finansowej i w konsekwencji opóźnienia na kolejnych ogniwach łańcucha płatności, a w dalszej perspektywie – narastanie zjawiska zatorów płatniczych, ponoszenie przez przedsiębiorców dodatkowych kosztów związanych z odzyskiwaniem należności, spowolnienie inwestycji, hamowanie rozwoju przedsiębiorstw, ograniczanie zatrudnienia i zmniejszanie funduszu wynagradzania w przedsiębiorstwach, zwłaszcza mikro, małych i średnich.

Nowelizacja ma służyć uszczelnieniu i poprawieniu mechanizmów wprowadzonych ustawą z dnia 8 marca 2013 roku o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, która stanowiła wdrożenie do polskiego systemu prawnego dyrektywy nr 2011/7/WE. W ocenie ustawodawcy ustawa ta, choć ingeruje w swobodę umów, nie jest wystarczająca dla usprawnienia płynności finansowej, zwłaszcza wśród mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Nowelizacja dotyczy pięciu podstawowych obszarów: cywilnoprawnego, procedury cywilnej, obszaru prawa podatkowego, administracyjnego oraz powiązanych z tym obszarem zmian w zakresie obowiązków informacyjnych przedsiębiorców, w korelacji z nowymi uprawnieniami właściwych organów, zwłaszcza Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Zmiany w obszarze prawa cywilnego

Na skutek zmiany ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych ustawodawca umocnił i  rozszerzył swoją ingerencję w swobodę umów. Zdawać by się mogło, że kosmetyczną, aczkolwiek znamienną jest zmiana samego tytułu ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych na ustawę „o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych”.

Nowelizacja wprowadza zmianę w zakresie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, ustalając ich wysokość na poziomie równym stopie referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 10 punktów procentowych (w miejsce dotychczasowych ośmiu punktów procentowych). Dalej, ustawa przewiduje, że termin zapłaty w umowie nie może przekraczać 60 dni liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru lub wykonanie usługi, chyba, że strony w umowie wyraźnie ustalą inaczej i pod warunkiem, że ustalenie to nie jest rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela. Ciężar udowodnienia powyższej okoliczności spoczywa na dłużniku, co oznacza, że musi on wykazać, że umowny termin na zapłatę dłuższy niż 60 dni nie jest rażąco nieuczciwy dla wierzyciela. Wierzycielowi zaś przyznano uprawnienie polegające na tym, że w ciągu trzech lat od daty w której, zgodnie z ustawą, miała nastąpić zapłata, może on domagać się ustalenia, że umowny termin zapłaty był wobec niego rażąco nieuczciwy. Jeżeli jednak dłużnikiem będzie duży przedsiębiorca, a wierzycielem przedsiębiorca mikro, mały lub średni,  umowne wydłużenie terminu zapłaty ponad 60 dni w ogóle nie będzie możliwe. Jeżeli termin zapłaty zostanie określony niezgodnie z obowiązującymi przepisami, wierzyciel (który wykonał swoje świadczenie) po upływie 60 dni od daty doręczenia rachunku lub faktury będzie mógł rozpocząć naliczanie odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych. Jeżeli termin zapłaty w umowie przekraczać będzie 120 dni od daty doręczenia faktury lub rachunku potwierdzających wykonanie usługi lub dostawy towaru, wierzyciel będzie uprawniony do odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia. Ustawodawca wprowadził jeszcze bardziej rygorystyczne zasady płatności, gdy dłużnikiem jest podmiot publiczny. W takim wypadku termin zapłaty nie może przekraczać 30 dni liczonych od dnia doręczenia faktury lub rachunku potwierdzających wykonanie lub dostawę usługi, a w przypadku podmiotu medycznego – 60 dni. W przypadku umownego wydłużenia tych terminów wierzyciel może naliczać ustawowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych już po upływie odpowiednio 30 lub 60 dni od dnia doręczenia faktury lub rachunku potwierdzających wykonanie usługi lub dostawy.

W stosunku do poprzedniego brzmienia ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych zmienione zostały również kwoty świadczenia ryczałtowego, które ma stanowić rekompensatę z tytułu kosztów odzyskiwania należności. Rekompensata ta wynosi obecnie 40 euro, a po wejściu w życie omawianej nowelizacji będzie wynosiła: (i) 40 euro, gdy wartość świadczenia pieniężnego nie będzie przekraczać pięciu tysięcy złotych, (ii) 70 euro, gdy wartość świadczenia pieniężnego będzie wyższa niż pięć tysięcy, ale niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych oraz (iii) 100 euro, gdy wartość świadczenia pieniężnego będzie równa lub wyższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych.

Ustawodawca wprowadził również mechanizm zabezpieczający przed obchodzeniem ograniczeń w terminach zapłaty poprzez uzyskanie oświadczenia, że dany przedsiębiorca nie jest mikro, małym lub średnim przedsiębiorcą. Na takie oświadczenie duży przedsiębiorca nie będzie mógł się powoływać, chyba, że mimo dołożenia należytej staranności nie wiedział o nieprawdziwości tego oświadczenia. Z kolei duży przedsiębiorca, najpóźniej w chwili zawarcia transakcji handlowej, będzie miał obowiązek złożyć swojemu kontrahentowi oświadczenie o posiadaniu statusu dużego przedsiębiorcy.

Zmiany w procedurze cywilnej – postępowaniu zabezpieczającym

Kolejną zmianą, która z założenia ma wyrównać pozycję przedsiębiorców na rynku, jest zmiana w obszarze procedury cywilnej dotycząca postępowania zabezpieczającego. Przepis artykułu 730¹ kodeksu postępowania cywilnego przewiduje, że udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia, zaś interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Nowelizacja dodała do art. 730 ¹ K.p.c. nowy § 2¹zgodnie z którym, interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia uważa się za uprawdopodobniony, gdy żądającym zabezpieczenia jest powód dochodzący należności zapłaty z tytułu transakcji handlowej w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, w przypadku gdy wartość tej transakcji nie przekracza 75 000 zł, a dochodzona należność nie została uregulowana i od dnia upływu terminu jej płatności upłynęły co najmniej trzy miesiące.

Na usprawnienie udzielania zabezpieczeń na rzecz przedsiębiorców ma również wpłynąć dodana do kodeksu postępowania cywilnego regulacja art. 735¹ kodeksu postępowania cywilnego, z której wynika, m.in. że w sprawach o udzielenie zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, w których żądającym zabezpieczenia jest powód dochodzący należności zapłaty z tytułu transakcji handlowej w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, postanowienie w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia może wydać także referendarz sądowy.

Nowy obowiązek sprawozdawczy dla przedsiębiorców

Istotną zmianą wynikającą z omawianej nowelizacji jest zmiana polegająca na nałożeniu na podmioty uczestniczące w obrocie B2B nowych obowiązków sprawozdawczych, w korelacji z nadaniem Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nowych, szerokich uprawnień w zakresie kontroli tychże podmiotów.

Zgodnie z nowelizacją, kierownicy podmiotów, o których mowa w art. 27b ust. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (kierownicy podatkowych grup kapitałowych), bez względu na wysokość osiągniętych przychodów, oraz kierownicy podatników innych niż podatkowe grupy kapitałowe, u których wartość przychodu uzyskana w poprzednim roku podatkowym, przekroczyła równowartość 50 mln euro, będą zobowiązani do składania sprawozdań o stosowanych przez te podmioty w poprzednim roku kalendarzowym terminach zapłaty w transakcjach handlowych. W przypadku podatkowej grupy kapitałowej obowiązek złożenia sprawozdania będzie dotyczył kierownika każdej ze spółek wchodzących w jej skład. Sprawozdanie będzie składane ministrowi właściwemu do spraw gospodarki, elektronicznie, w terminie do 31 stycznia każdego roku. pierwszym okresem, za który sprawozdania takie będą musiały zostać złożone, będzie rok 2020. Sprawozdania te będą publikowane w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie Ministerstwa.

Uprawnienia kontrolne Prezesa UOKIK. Sankcje administracyjnoprawne

Nowelizacja wprowadza administracyjnoprawny zakaz nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przez uczestników rynku. Nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych będzie miało miejsce w przypadku, gdy w okresie 3 kolejnych miesięcy suma wartości świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez określony podmiot wyniesie co najmniej 2 000 000 złotych. W takim wypadku Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów będzie kompetentny do wszczęcia z urzędu postępowania w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnieniem świadczeń pieniężnych. Zgodnie z art. 13d znowelizowanej ustawy, zawiadomienie o podejrzeniu wystąpienia nadmiernego opóźnienia będzie mógł złożyć każdy podmiot. Dane podmiotu zgłaszającego nie będą podlegać ujawnieniu, zaś Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów będzie miał obowiązek zawiadomić zgłaszającego o sposobie rozpatrzenia zawiadomienia wraz z uzasadnieniem. Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przyznano szerokie uprawnienia kontrolne polegające m.in. na prawie żądania wglądu w księgi podatkowe, przeprowadzenia kontroli u podmiotu, wobec którego prowadzone jest postępowanie, zasięgania pomocy osób posiadających wiadomości specjalne, żądania okazania wszelkiej dokumentacji, pism, informatycznych nośników danych, korespondencji elektronicznej, prawie wstępu do budynków, lokali, środków transportu kontrolowanego czy prawie żądania wyjaśnień. W uzasadnionych przypadkach, przeprowadzający kontrolę będzie mógł zwrócić się również o pomoc Policji.

W przypadku stwierdzenia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów będzie uprawiony do nałożenia administracyjnej kary pieniężnej, której wysokość będzie uzależniona od ilości niespełnionych oraz spełnionych po terminie świadczeń pieniężnych, wartości tych świadczeń, okresu opóźnienia oraz wysokości naliczonych odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów będzie także uprawniony do obniżenia lub podwyższenia kary w przypadku wystąpienia określonych ustawą przesłanek, jak również będzie mógł odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli wartość niespełnionych lub spełnionych po terminie świadczeń pieniężnych jest równa lub mniejsza od wartości świadczeń pieniężnych nieotrzymanych lub otrzymanych po terminie przez tę stronę postępowania w okresie objętym postępowaniem.

Zmiany w prawie podatkowym

Na szczególną uwagę zasługują również zmiany w obszarze prawa podatkowego. Zarówno w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, jak i w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych wprowadzono tzw. „ulgę na złe długi”. Nowelizacja przewiduje wprowadzenie możliwości pomniejszenia przez wierzyciela podstawy opodatkowania o kwotę wierzytelności, które nie zostały uregulowane lub zbyte w jakiejkolwiek formie w terminie 90 dni od dnia upływu terminu zapłaty określonego w umowie, fakturze lub rachunku. Z kolei dłużnik będzie zobowiązany do doliczenia do podstawy opodatkowania wartości nieuregulowanego długu. W przypadku gdy po roku podatkowym, za który dokonano zmniejszenia albo zwiększenia podstawy opodatkowania, wierzytelność zostanie uregulowana lub zbyta, podatnik obowiązany jest do zwiększenia podstawy obliczenia podatku lub zmniejszenia straty w zeznaniu podatkowym składanym za rok podatkowy, w którym wierzytelność została uregulowana lub zbyta, odpowiednio o wartość kwot uprzednio odliczonych albo doliczonych. Jeżeli kwota straty jest mniejsza od kwoty ją zmniejszającej, różnica będzie zwiększać podstawę obliczenia podatku. Analogiczne zmiany wprowadzono również do ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne.

W celu realizacji ustawy w zakresie identyfikacji nadmiernego opóźniania się przedsiębiorców ze spełnianiem świadczeń pieniężnych znowelizowano również ordynację podatkową. Szef Krajowej Administracji Skarbowej uzyska upoważnienie do przekazywania Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów informacji, w tym zawierających dane stanowiące tajemnicę skarbową, bankową lub zawodową, w celu identyfikacji zjawiska nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Informacje te będą przekazywane Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w terminie do 20 dnia każdego miesiąca oraz na wniosek Prezesa UOKIK.

Nowelizacja została już podpisana przez Prezydenta RP i oczekuje na publikację w Dzienniku Ustaw. Nowelizacja wejdzie w życie zasadniczo z dniem 1 stycznia 2020 r., przy czym do transakcji handlowych zawartych przed dniem 1 stycznia 2020 r. zastosowanie będą miały przepisy dotychczasowe.