Ryczałt za nocleg dla kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym

Kwestia wypłaty ryczałtów za nocleg dla kierowców w transporcie międzynarodowym od lat pozostaje przedmiotem rozważań w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W praktyce orzeczniczej wątpliwości budzi, czy kierowcy wykonujący przewozy na trasach międzynarodowych są w podróży służbowej, a w konsekwencji czy przysługują im należności na pokrycie kosztów tych podróży, obejmujące w szczególności diety i ryczałty za noclegi odbywane w kabinie samochodowej pojazdu. Początkowo Sąd Najwyższy stał na stanowisku, że kierowca zatrudniony w transporcie międzynarodowym, jako pracownik mobilny, nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 77⁵ § 1 Kodeksu pracy, a w konsekwencji nie przysługują mu należności na pokrycie kosztów odbywanych wyjazdów, w tym diet czy ryczałtów za nocleg (uchwała Sadu Najwyższego składu 7 sędziów z dnia 19 listopada 2008 r., sygn. akt: II PZP 11/08). Wraz z wejściem w życie w dniu 3 kwietnia 2010 r. nowelizacji ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców, doszło do odrębnego zdefiniowania podróży służbowej, jako każdego zadania służbowego polegającego na wykonywaniu na polecenie pracodawcy: a) przewozu drogowego poza siedzibę pracodawcy lub b) wyjazdu poza siedzibę pracodawcy, w celu wykonania przewozu drogowego (art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców). Równocześnie do porządku prawnego został wprowadzony przepis art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, który stanowił, że kierowcy w podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepisach art. 77⁵ § 3 – 5 Kodeksu pracy. W konsekwencji powyższej zmiany, kierowcom wykonującym przewozy w transporcie międzynarodowym, zostały przyznane należności na pokrycie kosztów związanych z odbywanymi podróżami, w tym diety oraz ryczałty za nocleg, analogiczne jak w przypadku incydentalnych podróży służbowych odbywanych przez pracowników.

Powyższy stan prawny uległ zmianie wraz z wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 24 listopada 2016 r. (sygn. akt: K 11/15), w którym Trybunał Konstytucyjny zakwestionował zawarte w art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców odesłanie do przepisów Kodeksu pracy (art. 77⁵ § 2,3,5) oraz przepisów § 16 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej, orzekając o jego niezgodności z Konstytucją, w zakresie w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym.

Trybunał Konstytucyjny stanął na stanowisku, że uregulowany w przepisach art. 77⁵ § 3-5 Kodeksu pracy oraz rozporządzenia wykonawczego mechanizm ustalania należności z tytułu podróży służbowych jest nieadekwatny do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym, których cechą immanentną jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w różnych miejscowościach, co wynika ze specyfiki wykonywania zawodu kierowcy w transporcie międzynarodowym. W następstwie wydanego przez Trybunał Konstytucyjny wyroku, nie doszło jednak do ostatecznego wyeliminowania powstałych na tym tle rozbieżności, a analiza orzeczeń Sądu Najwyższego wydanych na kanwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, pozwala na wyróżnienie kilku zasadniczych stanowisk zajmowanych przez składy orzecznicze tego sądu. Zgodnie z pierwszym z nich, w następstwie utraty domniemania zgodności z Konstytucją przepisów wskazanych w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, brak jest podstaw do stosowania do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym przepisów rozporządzeń wykonawczych wydanych z upoważnienia art. 77⁵ Kodeksu pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2017 r., sygn. akt: I PK 77/16). Tym samym, w świetle powyższego stanowiska, w braku uregulowania zasad przyznawania należności z tytułu podróży służbowych w przepisach wewnątrzzakładowych, pracownikowi nie przysługuje skuteczne roszczenie o zapłatę tych należności. Odmienne stanowisko w tym zakresie Sąd Najwyższy zajął w wyroku z dnia 21 lutego 2017 r. (sygn. akt: I PK 300/15), w którym uznał, że na skutek wyeliminowania z porządku prawnego, mocą wyroku Trybunału Konstytucyjnego, art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, nie doszło do powstania luki prawnej, która uniemożliwiałaby kierowcom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym otrzymywanie należności z tytułu podróży służbowej, w tym ryczałtu za nocleg (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 marca 2017 r., sygn. akt: I PK 309/15). Zdaniem Sądu Najwyższego, jeżeli pracodawca nie uregulował zasad zwrotu należności z tytułu podróży służbowej wykonywanej przez kierowcę w aktach wewnątrzzakładowych, należy stosować zasady rozliczania należności z tytułu podróży służbowych określone w art. 77⁵ § 2-5 Kodeksu pracy oraz przepisach rozporządzenia wykonawczego. Jeszcze inne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 marca 2017 r. (sygn. akt: II PK 28/16), w którym wskazał, że w braku stosownej regulacji w aktach wewnątrzzakładowych pracodawcy, ustalenie czy i w jakiej wysokości kierowcy przysługuje ryczałt za nocleg odbywany w kabinie samochodowej pojazdu, powinno nastąpić przy uwzględnieniu innowacyjnego standardu zapewnienia możliwości spania kierowców w specjalnie przystosowanych do tego kabinach samochodów w połączeniu z możliwością skorzystania przez nich z socjalnej i sanitarnej infrastruktury parkingowej w miejscach postojowych. Zdaniem Sądu Najwyższego, im wyższy standard zapewnianego nocnego odpoczynku, tym niższa powinna być rekompensata, albowiem ryczałt wynikający z przepisów rozporządzenia wykonawczego, zasadniczo przysługuje wtedy, gdy pracodawca nie zapewnia pracownikowi żadnego noclegu. Powyższe, w ocenie Sądu Najwyższego może zatem prowadzić do wartościowania kwoty należnego ryczałtu za nocleg, a w przypadku, w którym ścisłe ustalenie wysokości ryczałtu będzie niemożliwe lub nader utrudnione, do zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej, według oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy (podobnie Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 października 2017 r. (sygn. akt: III PZP 2/17).

Uchwałą składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r. (sygn. akt: III PZP 2/17), Sąd Najwyższy przesądził, że ryczałt za nocleg może być ustalony w aktach wewnątrzzakładowych obowiązujących u pracodawcy, na poziomie niższym niż wynikający z rozporządzenia wykonawczego, jednakże jak wynika z uzasadnienia powyższej uchwały, przedmiotem analizy sądu orzekającego w sprawie, powinno być zweryfikowanie, czy ryczałt ten daje kierowcy realną możliwość zaspokojenia potrzeb noclegowych w godnych i regenerujących warunkach.

Analiza przedstawionych powyżej wyroków Sądu Najwyższego, prowadzi zasadniczo do konstatacji, że w ocenie Sądu Najwyższego, w braku uregulowania w układzie zbiorowym, regulaminie pracy lub umowie o pracy zasad przyznawania należności z tytułu podróży służbowych, pracownikom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym przysługują należności na pokrycie kosztów podróży analogiczne jak w przypadku pracowników sektora administracji. Powyższe, pozostaje sprzeczne z istotą wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 listopada 2016 r., w którym Trybunał Konstytucyjny zakwestionował stosowanie do pracowników zatrudnionych w transporcie międzynarodowym mechanizmu przyznawania należności z tytułu podróży służbowych określonego w art. 77⁵ Kodeksu pracy oraz przepisach rozporządzenia wykonawczego, jako regulacji nieadekwatnej dla materii kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym.

Rozbieżności ujawniające się na tle zapadających wyroków powodują, że firmy transportowe nadal nie mogą mieć pewności co do tego, czy zapewnienie kierowcy noclegu w przystosowanej w tym celu kabinie samochodowej pojazdu wiąże się z obowiązkiem zapłaty ryczałtu za nocleg, a jeśli tak to w jakiej wysokości ryczałt ten powinien być wypłacany. Niewątpliwie brak jednolitej linii orzeczniczej w tym zakresie, będzie prowadził do wydawania przez składy orzecznicze rozbieżnych wyroków. Rozwiązanie tego problemu, w ślad za poglądem wyrażonym w powołanych powyżej orzeczeniach Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego, może zapewnić podjęcie przez ustawodawcę stosownych działań, zmierzających do jasnego i przejrzystego uregulowania praw i obowiązków pracodawców i pracowników z sektora branży transportowej. W tym jednak przypadku ustawodawca powinien zwrócić uwagę na szczególną specyfikę wykonywania zawodu kierowcy, dla którego przebywanie w podróży jest stałym elementem wykonywanej pracy. W tym kontekście inaczej powinny być uregulowane incydentalne podróże odbywane przez pracowników sektora administracji, a inaczej podróże odbywane przez kierowców. Nowa regulacja prawna powinna odpowiednio wyważać interesy obu stron stosunku pracy oraz uwzględniać okoliczność, iż wielu przedsiębiorców na kanwie zmieniającego się i rozbieżnego orzecznictwa, poniosło wysokie koszty przystosowania kabin samochodowych pojazdów do celów odbywania w nich przez pracowników noclegu.