Zmiana trybu ścigania przestępstwa niegospodarności bezszkodowej w świetle ostatniej nowelizacji Kodeksu Karnego

W dniu 1 października 2023 roku weszła w życie Ustawa z dnia 7 lipca 2022 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (dalej: ustawa nowelizująca), mocą której zmieniono m.in. brzmienie art. 296 § 4a Kodeksu karnego.

Przestępstwo z art. 296 Kodeksu karnego

W art. 296 k.k. uregulowano przestępstwo nadużycia zaufania, nazywane inaczej niegospodarnością (menedżera), w typach podstawowych i kwalifikowanych.

Na gruncie art. 296 § 1 k.k. ustawodawca reguluje w typie podstawowym przestępstwo nadużycia udzielonych uprawnień lub niedopełnienia ciążącego obowiązku przez osobę zobowiązaną na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, skutkiem którego to nadużycia lub niedopełnienia obowiązku jest wyrządzenie znacznej szkody majątkowej wspomnianemu podmiotowi.

Jednocześnie na gruncie art. 296 § 1a k.k. ustawodawca penalizuje, także jako typ podstawowy, przestępstwo nadużycia udzielonych uprawnień lub niedopełnienia ciążącego obowiązku przez osobę zobowiązaną na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, skutkiem którego to nadużycia lub niedopełnienia obowiązku jest jedynie sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej.

Powyższe regulacje mają zatem na celu chronić interesy majątkowe podmiotu, który zajmowanie się tymi interesami powierzył innej osobie, a nadto chronić pewien standard należytej staranności w prowadzeniu cudzych interesów majątkowych.

Czynności sprawcze polegają, we wszystkich typach przestępstwa z art. 296 k.k., na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązku. O ile niedopełnienie obowiązku oznacza niewykonanie lub nienależyte wykonanie określonego zadania, o tyle nadużycie uprawnień oznacza zarówno przekroczenie formalnych granic posiadanych kompetencji, jak i działanie mieszczące się w tych granicach, ale sprzeczne z celem uprawnień przyznanych sprawcy. Zakres uprawnień i obowiązków osoby zajmującej się cudzymi sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą wynika natomiast ze stosunku prawnego łączącego ją z mocodawcą.

Zmiana wprowadzona ustawą nowelizującą

Przestępstwo z art. 296 k.k., we wszystkich typach, ścigane było dotychczas co do zasady z oskarżenia publicznego. Wyjątek w tym zakresie stanowiło przestępstwo tzw. niegospodarności bezszkodowej stypizowane w art. 296 § 1a k.k., którego istotą jest sprowadzenie w drodze nadużycia uprawnień lub niedopełnienia ciążącego obowiązku bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej. W tym przypadku, zgodnie z art. 296 § 4a k.k., postępowanie karne mogło zostać zainicjowane jedynie przez pokrzywdzonego, np. spółkę. Po wejściu w życie ustawy nowelizującej sytuacja ta uległa zmianie.

Zgodnie z art. 296 § 4a k.k. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z wnioskiem o ściganie menedżerów będzie mógł wystąpić nie tylko pokrzywdzony (np. spółka), ale także każdy wspólnik, akcjonariusz lub udziałowiec pokrzywdzonej spółki. Do wszczęcia postępowania karnego przeciwko menedżerowi nie będzie zatem konieczne formalne wyrażenie woli ścigania przez właściwy w tym zakresie organ pokrzywdzonego, a wystarczy jedynie wola podmiotu wchodzącego w skład struktury organizacyjnej pokrzywdzonego.

W uzasadnieniu do ustawy nowelizującej wskazywano, że ww. zmiana art. 296 § 4a k.k. przyczyni się zarówno do uproszczenia postępowania w przedmiocie sformułowania przez uprawniony podmiot woli ścigania, jak i zapewni ochronę i podmiotowość w tym zakresie wszystkim podmiotom choćby pośrednio narażonym na skutki wyrządzenia pokrzywdzonemu znacznej szkody majątkowej. Czy jednak aby na pewno te cele zostaną osiągnięte?

Co wprowadzona zmiana oznacza w praktyce?

Zmiana art. 296 § 4a k.k. rozszerza krąg podmiotów uprawnionych do zainicjowania postępowania karnego w sprawie tzw. niegospodarności bezszkodowej o wspólników, akcjonariuszy czy udziałowców.

Mogłoby się wydawać, że powyższa zmiana nie tylko pozwoli osiągnąć cele przyświecające ustawodawcy przy jej wprowadzeniu, ale też będzie przy tym stanowić ukłon ustawodawcy w stronę wspólników, akcjonariuszy czy udziałowców, zwłaszcza tych mniejszościowych. Wydaje się jednak, że powyższe to jedynie pozory.

Nie ulega obecnie wątpliwości, że w praktyce zmiana art. 296 § 4a k.k. stanie się w istocie źródłem szeregu dodatkowych problemów. W pełni podzielić należy przedstawianą coraz szerzej ocenę, że omawiana zmiana pozostanie bez wpływu na postępowania w przedmiocie sformułowania wniosku o ściganie. Co więcej, może ona wręcz spowodować skutek odwrotny do tego zamierzonego, tj. zapoczątkować wzrost liczby prowadzonych przez prokuratury spraw, zwłaszcza wynikających z zawiadomień o możliwości popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 296 § 1a k.k., masowo składanych przez akcjonariuszy czy wspólników skonfliktowanych z menedżerami.

Nie sposób bowiem oceniać zmiany art. 296 § 4a k.k. w oderwaniu od realiów – zwłaszcza polskiego – rynku. W podmiotach, w których członkowie są ze sobą skonfliktowani, zmiana art. 296 § 4a k.k. stanie się źródłem wielu nowych sporów korporacyjnych. Z chwilą wejścia w życie ustawy nowelizującej wspólnicy, akcjonariusze czy udziałowcy zyskali niewątpliwie nowy instrument do walki z menedżerami.

W obecnym stanie rzeczy pozostaje zatem obserwować, w jaki sposób art. 296 § 4a k.k. zafunkcjonuje w obrocie, i mieć jedynie nadzieję, że nie stanie się narzędziem paraliżującym działanie kolejnych podmiotów, których menedżerowie, zamiast koncentrować się na bieżących interesach tych podmiotów, skupiać będą swoją uwagę na obronie swoich decyzji przed organami ścigania.