Zaniechanie ukarania i dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w projekcie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

Do Sejmu trafił zapowiadany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zagrożone pod groźbą kary. Rozwiązania przyjęte w projektowanej ustawie mają doprowadzić do zwiększenia efektywności w wymierzaniu sankcji podmiotom zbiorowym. Projekt przewiduje surowe kary oraz środki karne, które mogą zostać nałożone na podmiot zbiorowy w związku z popełnieniem czynu zabronionego, w tym m.in. możliwość wymierzenia kary pieniężnej nawet do 60 milionów złotych, rozwiązanie podmiotu zbiorowego, zakaz prowadzenia określonej działalności, czy też zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne. Projektodawca przewidział jednocześnie przypadki, w których dopuszczalne będzie odstąpienie od ukarania podmiotu zbiorowego lub dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy.

 Wyłączenie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego

Zgodnie z art. 62 ust. 1 projektowanej ustawy, podmiot zbiorowy w związku z popełnieniem czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5 nie będzie podlegać odpowiedzialności, o ile po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ ścigania ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby lub inne podmioty zbiorowe uczestniczące w jego popełnieniu. Wyłączenie odpowiedzialności będzie możliwe tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ:

1. naprawiono wyrządzoną szkodę,
2. zwrócono korzyść pochodząca z czynu zabronionego lub jej równowartość,
3. uprawniony organ wyraził zgodę na przepadek mienia lub korzyści majątkowych, a w razie niemożności złożenia mienia lub korzyści majątkowych – uiszczono ich równowartość pieniężną lub uiszczono w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym.

Wyłączenie odpowiedzialności nie będzie jednak dopuszczalne w przypadku gdy podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył lub był przeznaczony do popełnienia czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z takiego czynu korzyści, bądź czyn zabroniony został popełniony umyślnie przez członków organów podmiotu zbiorowego w celu osiągnięcia przez niego korzyści.

Zawiadomienie, o którym mowa powyżej, będzie mogło zostać przekazane organom ścigania na piśmie lub ustnie do protokołu, przy czym nie wywoła ono pożądanego skutku w przypadku, gdy:

1. organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu określonego czynu;
2. zawiadomienie zostało dokonane po rozpoczęciu przez uprawniony organ czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności

Projekt ustawy umożliwia także prokuratorowi zaniechanie przeprowadzenia czynności względem podmiotu zbiorowego i, zamiast z aktem oskarżenia, wystąpienie do Sądu z wnioskiem o udzielenie podmiotowi zbiorowemu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Prokurator będzie mógł skorzystać z powyższej kompetencji, o ile okoliczności czynu nie będą budzić wątpliwości, cele postępowania zostaną osiągnięte pomimo nieprzeprowadzenia postępowania w całości, a ponadto podmiot zbiorowy:

1. ujawni organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu czynu zabronionego oraz istotne okoliczności dotyczące jego popełnienia;
2. uiści kwotę stanowiącą równowartość szkody wyrządzonej czynem zabronionym, z tym zastrzeżeniem, że w uzasadnionych przypadkach, mając na uwadze w szczególności rozmiar szkody oraz rodzaj i stopień naruszonych przez podmiot zbiorowy reguł ostrożności, uiszczona przez ten podmiot kwota może być niższa, nie mniej jednak niż o połowę;
3. uiści kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze pieniężnej grożącej za czyn zabroniony, lecz nie większą niż 3 miliony złotych;
4.  wyrazi zgodę na przepadek mienia lub korzyści majątkowych, a w razie niemożności złożenia mienia lub korzyści majątkowych – uiści ich równowartość pieniężną;
5. uiści równowartość kosztów postępowania.

Prawomocny wyrok sądu o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie będzie podlegać wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego.

System zgodności (compliance) może okazać się kluczowy

Jak z powyższego wynika, projekt ustawy uzależnia zarówno zaniechanie ukarania, jak również skorzystanie z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy od ujawnienia organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze istotnych informacji na temat czynu zabronionego, w tym sprawców czynu oraz okoliczności jego popełnienia. Oznacza to, że wyłączenie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego bądź poniesienie przez niego kary w dalece łagodniejszej formie będzie możliwe wyłącznie w przypadku posiadania przez podmiot zbiorowy znaczącej wiedzy na temat czynu zabronionego. Właściwa organizacja podmiotu zbiorowego, w tym posiadanie sprawnego systemu zgodności, może stworzyć dla podmiotu zbiorowego nie tylko warunki do pozyskania takiej wiedzy, ale przede wszystkim, umożliwić ujawnienie czynu zabronionego przed jego wykryciem przez organy ścigania. Pierwszoplanową rolę w tym zakresie odgrywać będzie efektywny system zgłaszania i identyfikacji naruszeń, który z jednej strony zapewni anonimowość zgłaszającemu, a z drugiej strony umożliwi sprawne i nieinwazyjne dla podmiotu zbiorowego przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego zwieńczonego bezstronną analizą konkretnego przypadku. Należy również pamiętać, że jeżeli podmiot zbiorowy nie przeprowadzi postępowania wyjaśniającego lub nie usunie stwierdzonych w ramach tego postępowania nieprawidłowości lub naruszeń, które ułatwiły lub umożliwiły popełnienie czynu zabronionego, sąd uznając podmiot zbiorowy za odpowiedzialny za czyn zabroniony, może wymierzyć wobec takiego podmiotu zbiorowego karę pieniężną do 60 milionów złotych.

O ile podstawy do wyłączenia odpowiedzialności określone w art. 62 projektowanej ustawy nie pozostawiają organom swobody co do podjęcia decyzji o zwolnieniu podmiotu zbiorowego z odpowiedzialności, o tyle wystąpienie przez prokuratora z wnioskiem o udzielenie podmiotowi zbiorowemu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności będzie uzależnione od dyskrecjonalnej decyzji podjętej przy uwzględnieniu okoliczności danej sprawy. W konsekwencji nie można wykluczyć, że zaniechanie wdrożenia przez podmiot zbiorowy środków compliance może skutkować negatywną oceną prokuratora lub na późniejszym etapie sądu i przyjęciem, że w okolicznościach konkretnej sprawy dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie spełni celów postepowania. Orzeczenie w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności podmiotu zbiorowego powinno bowiem uwzględniać dobranie takich kar i środków karnych, które zapewnią, że ukaranie podmiotu będzie służyć nie tylko zwalczaniu popełnianiu czynów zabronionych przez podmioty zbiorowe, lecz także zapobieganiu ich występowania.